Հաղպատի վանական համալիրը գտնվում է Հաղպատ գյուղի հարավարևելյան բարձրադիր մասում` սարահարթի վրա: Այն հիմնադրվել է 976-ին Բագրատունի Աշոտ Գ-ի թագավորության ժամանակ: Հաղպատը Հայաստանի նշանավոր հոգևոր մշակութային կենտրոններից էր։

Հաղպատ անվանման հետ կապված են բազմաթիվ լեգենդներ, նրանցից մեկի համաձայն Սանահինի իշխաններից մեկը հրավիրում է իր մոտ ճանաչված մի վարպետի՝ վանք կառուցելու համար։ Վարպետը ներկայանում է իշխանին որդու հետ։ Աշխատանքի ընթացքում վեճ է առաջանում հոր և որդու միջև։ Ենթավարպետներից մեկը բռնում է որդու կողմը։ Այսպես՝ կռվելով հոր հետ որդին թողնում է աշխատանքը, վեր է կենում և հեռանում։ Ճանապարհին, մի ուրիշ իշխան վարձում է նրանց՝ իր վանքը կառուցելու պատվերով։ Երբ որդու բարձրացրած պատերը հասնում են այնքան որ տեսանելի են դառնում Սանահինից, աշխատավորները հաղորդում են դրա մասին ծեր վարպետին։ Ոչ աշխատանքային օրը նա որոշում է այցելել որդու շինարարությունը, մոտենում է կիսասարք վանքի պատին և երկար զննում այն։ Բոլորը լուռ սպասում էին ծեր վարպետի գնահատականին։ Վերջապես, նա հրեց շարվածքի քարը և ասաց. «Ախ պատ»։ Այստեղ հայր և որդի գրկախառնվեցին և բարիշեցին։ Իսկ վանքին մնաց «Հաղպատ» անվանումը։

12րդ դարի երկրորդ կեսից 14րդ դարը Հաղպատի վանքը դառնում է Կյուրիկյան թագավորության թեմական կենտրոն: Սանահինից այստեղ է տեղափոխվումտեղական թագավորների տոհմական գերեզմանատունը։ 11րդ դարի վերջում Տաշիրը հաճախ ասպատակում են սելջուկները, արաբները: 12րդ դարի երկրորդ կեսից 14րդ դարը Հաղպատը պատկանում էր Մահկանաբերդի Արծրունիներին, ապա` Զաքարյաններին։ Իվանե Ջաքարյանի հրամանով 1223 թ-ին վանքի միաբանության պաշտպանության համար մոտակայքում կառուցվում է Հաղպատի ամրոցը։

Հաղպատավանքը Հայաստանի խոշորագույն և նշանավոր վանքային համալիրներից է, ուր առավել շեշտված են միջնադարի հայ ճարտարապետության առանձնահատուկ գծերը՝ գեղատեսիլություն, շրջակա միջավայրի հետ ներդաշնակություն, տարածքային հավասարակշռվածություն։ Շրջապարսպի ներսում են Սուրբ Նշան, Սուրբ Գրիգոր, Սուրբ Աստվածածին (Խաթունաշեն) եկեղեցիները, գավիթը, ժամատունը, գրատուն-մատենադարանը, զանգակատունը, սեղանատունը, մատուռ-դամբարանները, խաչքարեր։

Հայ միջնադարյան ճարտարապետության բացառիկ արժեքավոր նմուշներից է Սուրբ Նշան եկեղեցու գավիթը (1210-1225), որը կառուցված է եկեղեցու արևմտյան կողմում, նրան կից, իշխանուհի Մարիամի հիմնադրած սրահ-տապանատան (1185) տեղում։ Վերակառուցումից հետո վերջինից պահպանվել են արևելյան և արևմտյան ծայրային հատվածները, որոնք վարպետորեն ընդգրկվել և մաս են կազմել նոր կառույցի։ Ուղղանկյուն հատակագծով ընդարձակ դահլիճը ծածկված է երկու զույգ, միմյանց հետ խաչվող կամարներով, որոնք արևելյան կողմում հենվում են եկեղեցու արևմտյան պատին կից որմնասյուներին, իսկ արևմտյան կողմում՝ առանձին կանգնած սյուներին։

Գավթից հարավ տեղադրված Սուրբ Գրիգոր եկեղեցին (1025,1125) դրսից ուղղանկյուն, ներսից խաչաձև հատակագծով, երկթեք կտուրով, թաղակապ շինություն է, որի չորս անկյուններում ավանդատներ են (արևմտյանները՝ կրկնահարկ)։

Համալիրի երրորդ փոքր՝ Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին (13-րդ դար), գտնվում է Սուրբ Նշան եկեղեցու գավթի հյուսիսային կողմում, նախկին սրահ-դամբարանի պահպանված մասից 2 մ հեռավորությամբ։ Ներքուստ խաչաձև, սակայն առանց ավանդատների, կենտրոնակազմ գմբեթավոր կառույց է, որի հյուսիսային և հարավային խաչաթևերի խորությունն այնքան փոքր է, որ հատակագծում դրանք ընդգրկվել են եկեղեցու պարզ ուղղանկյան եզրագծի մեջ։ Արևմտյան ճակատի առանցքով տեղադրված շքամուտքը հարդարված է քանդակազարդ շրջանակով։ Եկեղեցին կոչվում է նաև Խաթունաշեն, կառուցողի՝ Դեսումյանց Հասան իշխանի դուստր Խաթունի անվամբ։

Փոքր գավթին հյուսիսից կից Համազասպի ժամատունը 1257 թվականին կառուցել է Համազասպ Անեցի վանահայրը։ Չորս հզոր սյուներով, երդիկավոր, կենտրոնակազմ դահլիճ է՝ իր տիպի մեջ ամենամեծը (18, 68 x 18, 20 մ) ։ Արևելքից կից է ավելի վաղ կառուցված մատուռը։

Հուշարձանախմբից անջատ՝ գրատան հյուսիսարևելյան կողմում, մոտ 5 մ հեռավորությամբ կանգնած է 25 մ բարձրություն ունեցող զանգակատունը, որը նմանատիպ առավել վաղ և լավագույն օրինակներից է։

Հայ միջնադարյան աշխարհիկ կառույցների մեջ բացառիկ տեղ է գրավում սեղանատունը (1220-ական թվականներ), որը կառուցված է վանքի պարսպապատ տարածքի հյուսիսային եզրին։

Պարսպապատ տարածքից դուրս՝ մոտ 100 մ արևելք, գտնվում է վանքի աղբյուրը (1258թ.) ։ Այն ուղղանկյուն հատակագծով երկարավուն սրահ է, որի երեք պատերը խուլ են, իսկ հարավային երկայնական պատը ձևավորված է երկթեք տանիքի ճակտոնի տակ առնված կենտրոնակակն մեծ կողմնային երկու փոքր կամարակապ բացվածքներով։ Ներսում՝ հյուսիսային պատի ողջ երկայնքով, տեղադրված են միմյանց հետ հաղորդվող վեց տաշտակներ, որոնց միջով հոսում է ջուրը։

11-13րդ դարերում Հայաստանում հայտնի էին Հաղպատի դպրոցը և գրատունը։ Այստեղ ուսուցանել են քերականություն, հռետորություն, փիլիսոփայություն, աստվածաբանություն, երաժշտություն և այլ առարկաներ։ Հաղպատը հայտնի էր նաև իր մանրանկարչական դպրոցով։ Մի քանի տարի կրոնավորի սքեմի տակ Հաղպատում է ապրել Սայաթ-Նովան։

1996 թվականին ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի կողմից ճանաչվել է համաշխարհային մշակութային ժառանգության մաս:

Լուսանկարները՝ համացանցից:

Սանահինի կամուրջը եղել է միջնադարյան Հայաստանի նշանավոր ինժեներական կառույցներից։ Այն գտնվում է Հայաստանի Հանրապետության Լոռու մարզի Ալավերդի քաղաքում՝ Դեբեդ գետի վրա։ Ասում են, որ կամուրջը կառուցել է Իվանե և Զաքարե Զաքարյանների քույրը՝ Վանենի թագուհին ի հիշատակ իր վաղամեռիկ ամուսնու՝ Աբաս Բագրատունու, 12-րդ դարում (1192 թ.)։ Այսինքն այն արդեն շուրջ 800 տարեկան է: Կամրջով է անցնում Սանահինի վանքը տանող ճանապարհը։

Կամուրջի երկարությունը 60 մետր է, իսկ լայնությունը՝ 3 մետր: 18,6 մ երկարություն ունեցող միաթռիչք, կամարակապ կամրջի աջակողմյան խելը բարձրադիր ժայռի վրա է, իսկ ձախակողմյանը՝ գետի ցածրադիր ափին, որի հետևանքով կամրջի մի կեսը զգալի վերելք ունի դեպի կենտրոն, իսկ մյուս կեսը հարթ է։ Կամրջի քարաշեն պատնեշի վրա կան առյուծների բարձրաքանդակներ։

Չնայած կամուրջը մի քանի անգամ վերանորոգվել է, այն մեզ հասել է գրեթե իր նախնական տեսքով: Այն կառուցվել է հսկայական բազալտի քարերից և բարձրորակ կրաշաղախից: 1888 թ. Թիֆլիսի Նորաշեն Ս. Աստվածածին եկեղեցու քահանա սանահինցի Երվանդենց Թադևոսի միջոցներով ամրացվել են կամրջի ձախակողմյան պատերի խախտված հիմքերը։ 1928-1929 թթ. Ալեքսանդր Թամանյանի ղեկավարությամբ մասնակիորեն ամրացվել են ձախափնյա խելի հիմքերը։ 1939-1940 թթ., 1976-1977 թթ. իրականացվել են ճակատային երեսապատերի վերաշարման աշխատանքներ։

Կամրջի մոտակայքում նաև կա մի խաչքար, որի վրա եղել է կամրջի կառուցման վերաբերյալ արձանագրություն: Ցավոք, 1795 թվականին Աղա Մահմեդ խանի հրոսակախումբը ոչնչացրել է խաչքարի այն մասը, որի վրա փորագրված էր ստեղծման թիվը: Սանահինի և Հաղպատի վանական համալիրների հետ մեկտեղ, Սանահինի քարե կամուրջը ևս համարվում է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի ժառանգության մաս:

Լուսանկարները՝ համացանցից:

Զարնի-Պարնի, միջնադարյան քարայրաամրոցային համալիր, կառուցվել է 10-12-րդ դարերում։ Զարնի-Պարնի հուշարձանը բաղկացած է «Զարնի էր», «Պարնի էր» և «Ծակ էր» քարանձավներից։ Հուշարձանախումբը գտնվում է Հաղպատ գյուղից արևմուտք, Դեբեդ գետի Ջաղացաջուր կոչվող վտակի աջ ափին, Կայան բերդից հյուսիս: Հաղպատցիներն այն անվանել են «Հին բերդ» կամ «Զարնի և Պարնի»: Վաղ շրջանում քարայրերը ծառայել են որպես պաշտպանական ամրություններ: Քարայրի պաշտպանական նշանակությունը բարձր է գնահատել Զարեհ իշխանը՝ թշնամական հարձակումների ժամանակ այստեղ է թաքցրել Հաղպատավանքի ձեռագրերն ու հարստությունը (տարիներ անց այստեղից գտնվել են 10-15րդ դարերի ձեռագրերի պատառիկներ):

11-12-րդ դարերում այստեղ ճգնել է հայ մատենագիր Հովհաննես Իմաստասերը։ Այս ամրոցը ապահով վայր է եղել Հաղպատավանքի գրքերի համար, որոնք այստեղ թաքցնելով հնարավոր է եղել փրկել ոչնչացումից։

Հուշարձանախումբ ձգվող ճանապարհները երկուսն են: Առաջինը պատմական ճանապարհն է, որն սկիզբ է առնում գյուղի արևմտյան կողմի հարթակից և ունի մոտ 650մ երկարություն: Երկրորդը` ձգվելով Հաղպատ-Ծաղկաշատ համայնքների այժմյան ճամփաբաժանից (մոտ 1350մ երկարություն), թափվող քարերի և հոսող ջրերից առաջացած ճահճուտների պատճառով դարձել է գրեթե անանցանելի:

Բուն հուշարձանը գտնվում է քարափի ստորոտում, պարսպապատերը շարված են բազալտե խոշոր բեկորներով՝ կապակցված կրաշաղախով:

Ստորին հուշարձանի (Զարնի այր) գլխավոր մուտքը գտնվում է կենտրոնական մասում, որից դեպի արևմուտք հսկիչ աշտարակն է՝ իր կլոր հատակագծով: Շարված պատերի ետնամասում կա բավականին ընդարձակ քարանձավ՝ 605 քառակուսի մետր մակերեսով: Վերին հուշարձանը (Պարնի այր) նույնպես ունի պարսպապատեր և, հավանաբար, ծառայել է որպես թաքստոց:

Պարսպապատերն ունեն ամրակայման և վերականգնման կարիք: Անմատչելիության պատճառով հուշարձանախումբը գրեթե այցելուներ չունի:

2016-2019 թվականներին Ալավերդի քաղաքի բնակիչներից մեկի անձնական ջանքերի շնորհիվ այս միջնադարյան քարայրաամրոցային համալիրը վերականգնվել է և նոր շունչ ստացել։

Զարնի-Պարնի քարանձավային համալիրում կարելի է գտնել խաղողի ավանդական այգիներ, գինետուն, ազգային խաղեր։ Գործում է նաև թանգարան, որտեղ ցուցադրված են տեղական բնակչության կենցաղն ու մշակույթը ներկայացնող նմուշներ։ Բերդի ներսում հնձանի առկայությունը վկայում է, որ այստեղ մարդիկ ապրել ու գինեգործությամբ են զբաղվել։ Իսկ լանջերից գտնված քարերով, որոնք ենթադրաբար մատուռի մնացորդներ են եղել, փոքրիկ աղոթատեղի են կառուցել։ Քարանձավի ներսում՝ ջրավազանների մեջ, հավաքվում են կաթացող ջրերը, որոնք փորձաքննության արդյունքում ճանաչվել են պիտանի խմելու համար։

Լուսանկարները՝ համացանցից:

Ալավերդի քաղաքի «Մենձ էր» քարայրն ի սկզբանե, ըստ վարկածների, եղել է նախամարդու բնակատեղի։ Խորհրդային տարիներին այն սկսել են օգտագործել որպես խոշոր և մանր եղջերավոր կենդանիների հանգստի վայր, ինչպես նաև՝ աղբավայր։

Տարիներ առաջ «Մենձ էր» զբոսաշրջային կենտրոնի նախաձեռնողներն որոշեցին այն մաքրել և վերածել թանգարանի։ Մոտակայքում կառուցվել է ռեստորան։ Գործում է նաև վարպետաց տուն-դպրոց:

Ըստ առասպելի, Սանահինի վանքից սկսվող գաղտնի թունելային ճանապարհ է եղել, որի ելքը բացվել է այս քարանձավի մի հատվածում:

Լուսանկարները՝ համացանցից:

Ախթալայի մուտքը հսկող ամրոցն է։ Եռաշերտ պաշտպանություն է ունեցել։ Պահպանված է միայն միջնաբերդը։ Գտնվում է Դեբեդ և Ախթալա գետերի միախառնման վայրում՝ բարձր հրվանդանի ծայրին։ 10-րդ դարում կառուցել է Լոռվա զորեղ թագավոր Դավիթ Անհողինը։

Ախթալայի վանական համալիրը հիմնադրվել է 10-13-րդ դարերում, այստեղ գտնվող հուշարձանախումբը Հայաստանի միջնադարյան մշակույթում առանձնահատուկ տեղ ունի։ Այն հայկական մշակույթի մի յուրօրինակ բաղադրիչի՝ հայ քաղկեդոնական ճարտարապետության արժեքավոր նմուշներից է։ Ախթալայի վանական հուշարձանախմբում ներդաշնակ միահյուսվել են հայկական, վրացական ու բյուզանդական ճարտարապետության տարրերը։

Ախթալայի բերդը կառուցվել է 10-րդ դարի վերջին՝ Կյուրիկյան իշխանների կողմից: Ամրոցի ներսում է գտնվում հռչակավոր Ախթալայի Սուրբ Աստվածածին վանքը: Մուտքի երկու կողմերից բարձրանում են բրգանման եռահարկ աշտարակներ և բարձր պարիսպներ։ Հենց բերդի տարածքում էլ տեղակայված է շուրջ 960 քմ տարածությամբ 800-ամյա եզակի որմնանկարներով և բարձրարվեստ զարդաքանդակներով Սուրբ Աստվածածին վանքը, Սուրբ երրորդություն վանքը, Զույգ եկեղեցիները, Սուրբ Գևորգ եկեղեցին:

Սուրբ Աստվածածին գլխավոր եկեղեցին կառուցել է Իվանե Զաքարյանը 13-րդ դարի առաջին քառորդում, նրա պատերը նկարազարդված են լավ պահպանված որմնանկարներով, որոնք կատարվել են 13-րդ դարում, երբ եկեղեցին վերափոխվել է քաղկեդոնականի։ Դրանք իրենց գունային լուծումներով մոտենում են բյուզանդականին, սակայն թեմաների ընտրությունը զուտ հայկական է։

13-րդ դարում Իվանե Ա Զաքարյանը վանքը վերածել է քաղկեդոնիկ մենաստանի: Պղնձահանքը դարձել է Գուգարքի վրացադավան հայերի կրոնական կենտրոն, հայ-վրացական կրթարան: Ախթալայի ս. Աստվածածին վանքում 13-րդ դարում գործել է Սիմեոն Պղնձահանեցին: Վանքում հավասարապես ուսումնասիրվել է հայկական և վրացական մատենագրություն: Պատմիչ Ստեփանոս արք. Օրբելյանի վկայությամբ, Իվանե Ա Զաքարյանն այստեղ է պահել իշխան Վասակ Պռոշյանի ընծայած` Օրբելյանների «Աստվածընկալ Սուրբ Խաչը», որն էլ Իվանե Ա 1216-ին նվիրել է Նորավանքին:

Պատմիչներ Վարդան Արևելցու և Կիրակոս Գանձակեցու վկայությամբ, 1227-ին Ախթալայի ս. Աստվածածին վանքում` իր իսկ կառուցած եկեղեցու դիմաց է թաղվել Իվանե Ա-ն. «Վախճանեցաւ և Իւանէ, եղբայր Զաքարէի, և թաղեցաւ ի Պղնձահանքն, ի դուռն եկեղեցւոյն, զոր շինեաց ինքն, առեալ ի հայոց՝ վրացի վանս հաստատեաց» (Կ. Գանձակեցի «Պատմութիւն Հայոց» ԺԷ): 1250-ին վանքում, հոր կողքին է թաղվել նաև Իվանեի որդի Ավագ Զաքարյանը:

Ամրոցի պարիսպներից ներս եղել են բազմաթիվ այլ շենքեր, ոմանք գետնափոր, որոնք մեծ մասամբ ավերվել են և որոնց փլատակների վրա հետագայում, ավելի ուշ, կառուցվել են բնակելի բազմաթիվ շենքեր։ Ամբողջական են մնացել միայն երկու շենք, որոնցից մեկը գետնափոր է և գտնվում է գլխավոր եկեղեցու հյուսիսայն կողմում, ամրոցի այդ կողմի բերդապարսպին մոտիկ։

Մյուս շենքը, որի միայն պատերն են կանգուն, գտնվում է նախորդի հյուսիսային կողմում, ամրոցի արևելյան կողմի բերդապարսպին կից, այնպես որ վերջինս հանդիսանում է շենքի արևելյան պատը։ Ընդարձակ սրահի ձևով մեծ շենք է, երկարաձիգ ուղիղ քառանկյունի հատակագծով։ Որոշակի կերրպով նկատվում է, որ եղել է երկհարկանի, և որ երկու հարկերն էլ փայտածածկ են եղել, որոնք այժմ փլված են։

Ախթալայի վանական համալիրում է նկարահանվել Սերգեյ Փարաջանովի «Նռան գույնը» ֆիլմի որոշ տեսարաններ։

Լուսանկարները՝ համացանցից:

Լենկ-Թեմուրի ժայռ-ամրոցը գտնվում է Ախթալա քաղաքի հյուսիս-արևելյան հատվածում՝ բարձրադիր երկու քարաբեկորների վրա։ Անվան ծագման վերաբերյալ տեղացիներն ունեն երկու հակասական լեգենդներ, որոնցից մեկի համաձայն, Լենկ-Թեմուրը եկել ու գրավել է ամրոցը և կոչել իր անունով, մյուսի համաձայն փորձել է գրավել, սակայն չի հաջողվել ու ժաղովուրդն է տվել այս անվանումը։ Մեկ այլ լեգենդ պատմում է, որ դաժանությամբ հայտնի այս զորավարն իր ոսկիներն է թաքցրել այստեղ և այլն։ Պաշտպանական բերդ-ամրոցից մինչև այսօր պահպանվել են պատերն ու մագլցման որոշ արահետներ, սակայն ամբողջական պատկերը խարխլված է։ Դեպի ամրոց բարձրացող ճանապարհը դժվարամատչելի է, սկզբնակետից մինչև գագաթ հեռավորությունը մոտ 600-700 մետր է, հասանելի է միայն արահետի տեսքով։

Լուսանկարները՝ համացանցից:

Օձունի գմբեթավոր բազիլիկ եկեղեցին գտնվում է գյուղի կենտրոնական բարձրադիր մասում։ Արևելքից արևմուտք ձգված ուղանկյուն հատակագծով գմբեթավոր բազիլիկ է (20,71×31,62 մ արտաքին չափերով) ՝ կիսաշրջանաձև խորանին կից երկհարկ ավանդատներով, արտաքին կամարաշար սրահով։ Աղոթասրահը ուղղանկյուն դահլիճ է՝ երկշար մույթերով բաժանված երեք նավերի։ Արտաքին սրահը երեք կողմերից (հյուսիսային, արևմտյան և արևելյան) եզերում է աղոթասրահը։

Ըստ ավանդության, Թովմաս առաքյալը եկեղեցու վայրում օծել է քահանաների ու եպիսկոպոսների։ Ներկայիս եկեղեցու շենքը կառուցվել է 5-րդ դարում, ավելի հին՝ 4-րդ դարում Գրիգոր Լուսավորիչն ու Տրդատ Գ-ի կողմից կառուցված միանավ բազիլիկ տիպին պատկանող եկեղեցու տեղում։ 5-րդ դարում եղել է գերանածածկ, կղմինդրե ծածկասալերով եռանավ բազիլիկ, իսկ գմբեթակիր մույթերը, գմբեթն ու քարե կամարակապներն ավելացել են 6-րդ դարում։ 8-րդ դարում Հովհան Օձնեցին կղմինդրե ծածկասալերը փոխարինել է քարով։ 1888 թվականին Աբովյաններն ավելացրել են զանգակատները։

Եկեղեցին անվանվել է Սուրբ Աստվածածին, Սուրբ Նշան, Սուրբ Հովհաննես, Խաչգոնդ, Խաչգունդ. վերջինս կապված է եկեղեցու բակում թաղված Խաչգունդ քահանայի անվան հետ, որի հիշատակին 1291 թ. կանգնեցրել են արձանագրությամբ քանդակազարդ խաչքար։ Եկեղեցու մոտ գտնվում է վաղ քրիստոնեական շրջանի կոթող, որը Հայաստանում քրիստոնեության հաղթանակը նշանավորող հոյակապ հուշարձան:

Եկեղեցին վաղ միջնադարյան եզակի կառույցներից է, որտեղ համեմատաբար ամբողջականորեն է պահպանվել արտաքին սրահը, որի շնորհիվ մեծացել է եկեղեցու ընդհանուր ծավալը։ Աղոթասրահը և արտաքին կամարաշար սրահը համաժամանակյա կառույցներ են։ Բազիլիկը կառուցված է բազալտի և բաց շագանակագույն ֆելզիտի սրբատաշ քարերով։ Աչքի է ընկնում 6-7-րդ դդ. Վաղ քրիստոնեական արվեստին բնորոշ պատկերաքանդակների և զարդաքանդակների բազմազանությամբ, որոնք կիրառված են չափի բացառիկ զգացումով։ Եկեղեցու արտաքին և ներքին պատերին կան բազմաթիվ հայերեն արձանագրություններ։

Եկեղեցին բազմիցս նորոգվել է, ինչի մասին հիշատակություններ են պահպանվել եկեղեցու բակում գտնվող տապանաքարերի վրա (801 թ., 1888 թ.) ։ 19-րդ դ. վերջերին թիֆլիսաբնակ Զաքարիա և Բաղդասար Աբովյան եղբայրները իրենց նյութական միջոցներով վերանորոգել են եկեղեցին և շրջապարիսպը, ինչը վկայող արձանագրություններ կան եկեղեցու հյուսիսարևելյան գմբեթակիր մույթի արևմտյան կողմում ամրացված սալի և իրենց մոր՝ Եղիսաբեթի տապանաքարի վրա։

Եկեղեցին կառուցվել է տեղական բաց շականակագույն ֆելզիտից, որն արևի ճառագայթներից շողշողում է տարբեր նրբերանգներով, կոթողն աչքի է ընկնում ներդաշնակ համաչափություններով, հրաշալի զարդաքանդակներով։ Եկեղեցին ունի ուղղանկյուն հատակագիծ, աղոթասրահից բացի ընդգրկում է երեք կողմից շրջապատող արտաքին սրահը՝ բաց խորանով։ Եկեղեցու ճակատին և պատուհանների շրջանակներին կան բարձրաքանդակներ։ Հատկապես հետաքրքիր է պատուհանից աջ հրեշտակի կերպարը։ Օձունի հրեշտակը ներկայացված է բարդ դիրքում՝ նա կարծես ձեռքերով հենվում է պատուհանի շրջակալին։

Վանքի կողքին գտնվում է 5-6-րդ դարերի մահարձան, որն իրենից ներկայացնում է աստիճաններին տեղադրված կրկնակի կամար, որի որմնախորշերում բարձրաքանդակներով պատված սյուներ են։ Սյուների վրա պատկերված են քրիստոնեության տարածումը պատկերող տեսարաններ: Այս հուշարձանը նշանավորում է Հայաստանում քրիստոնեության հաղթանակը և վաղ հայկական կրոնական արվեստի ուշագրավ նմուշներից է:

Լուսանկարները՝ համացանցից:

Հոռոմայր վանական համալիրը միջնադարյան Հայաստանի նշանավոր ճարտարապետական հուշարձաններից է: Գտնվում է Օձուն գյուղից 1,5 կմ հարավ-արևելք: Բաղկացած է երկու հուշարձանախմբերից՝ Ներքին և Վերին: Ներքին հուշարձանախումբը տեղադրված է ժայռի տակ, Դեբեդ գետի ձախափնյա ձորալանջին, Վերինը՝ ձորաեզրին, բարձր սարահարթի վրա և տեղադրությանը համապատասխան կոչվել է նաև Ձորաեզրի վանք: Հուշարձանախմբերի՝ իրարից բավական հեռու տեղադրությամբ հանդերձ, Հոռոմայրը եղել է միասնական կրոնական և մշակութային նշանավոր կենտրոն, որի մասին վկայում են բազմաթիվ ձեռագիր հիշատակարանները: Հիմնադրման ստույգ թվականը հայտնի չէ: Մատենագրության մեջ հիշատակվում է 8-րդ դարից:

Հոռոմայրի Վերին հուշարձանախումբը կամ Ձորաեզրի վանքը բաղկացած է իրար կից երկու եկեղեցիներից, գավթից և գերեզմանատնից:

Հարավային եկեղեցին, որը հիշատակվում է նաև Ծիրանավոր Ս. Նշան անունով, կառուցվել է վանքի առաջնորդ, վանահայր Սամուելի և միաբանության կողմից, 1206 թ.: Հուշարձանախմբի հնագույն եկեղեցին է: Շինարարական արձանագրությունը պահպանվել է հյուսիսային մուտքի կիսակամար շրջանակի վրա: Թաղակապ ծածկով, միանավ բազիլիկ կառույց է: Արևելյան պատուհանի բարավորի վրա հիշատակվում է կառուցող վարպետի անունը՝ Գրիգոր քարգործ: Կառուցված է բազալտե կապտավուն սրբատաշ քարերով: Հուշարձանախմբի միակ եկեղեցին է, որի ծածկը համեմատաբար պահպանված է:

Հյուսիսային եկեղեցին կառուցվել է գավթի հետ միաժամանակ՝ 13-րդ դարի կեսին: Միանավ, թաղակապ կառույց է: Մուտքը հյուսիսային կողմից է և բացվում է գավթի մեջ: Կառուցված է դեղնաշագանակագույն ֆելզիտով: Արևմտյան պատը դրսից պատված է խաչապատկերներով:

Գավիթը գտնվում է երկու եկեղեցիների արանքում: Գավիթը հյուսիսային եկեղեցու հետ միասին 13-րդ դարի կեսին կցվել է հարավային եկեղեցուն: Այս հուշարձանախմբի առավել ուշագրավ կառույցն է: Գրեթե քառակուսի հատակագծով սրահ է՝ ծածկված անկյունագծային դասավորությամբ, փոխհատվող կամարներով ուժեղացված թաղով: Պահպանված է ծածկի միայն հյուսիսային հատվածը: Մուտքը արևմտյան կողմից է, բավական լայն է և եզերված է քանդակազարդ շրջանակով: Երկու եկեղեցիների մուտքերը գավթի կողմից են: Գավթի արևելյան ճակատը ամբողջությամբ ծածկված է խաչաքանդակներով: Կառուցված է ֆելզիտե սրբատաշ քարերով: Հուշարձանախմբի արևմտյան կողմում միջնադարյան գերեզմանատունն է, որտեղ պահպանվել են արձանագիր խաչքարեր և տապանաքարեր:

Լուսանկարները՝ համացանցից:

Օձի պորտը գտնվում է Արդվի գյուղում, Վանաձորից 53 կմ հյուսիս, Ալավերդի քաղաքից 19 կմ հարավ-արևմուտք:

Օձի պորտի պատմությունը կապված է մի հետաքրքիր լեգենդի հետ: Ասում են` մի կին հանդիպում է վիշապ օձի և օգնություն է կանչում: Հովհաննես Օձնեցին ուղարկում է իր աշակերտներին: (Հովհաննես Օձնեցին հիշատակվում է նաև որպես Հովհան Իմաստասեր, Ամենայն հայոց կաթողիկոս է եղել 717 թվականից առ 728 թ., աստվածաբան է, իմաստասեր, Հայ առաքելական եկեղեցու կողմից դասված է սրբերի շարքին) ։

Աշակերտները գնում ու չեն վերադառնում: Օձնեցին ինքն է գնում: Նա գավազանով հարվածում է օձին ու ասում. «Թող քո պորտից բուժիչ ջուր դուրս գա, իսկ ինքդ քար դարձիր»: Այդպես էլ լինում է: Օձի պորտից հոսող ջուրը ոսկի ու արծաթ է պարունակում, դա հաստատվել է երկրաբանական ինստիտուտի կատարված հետազոտությունների արդյունքում: Արդվիում աղբյուրներ շատ կան, առավել հայտնի են Շեկ աղբյուրը, Տոտկաջուրը, Ծնկոյագլուխը: Նախկին գյուղը եղել է այսօրվա Արդվիից բավական ներքև` այնտեղ, որտեղ գտնվում է ավերված Կարմիր վանքը:

Լուսանկարները՝ համացանցից:

Խորակերտի վանք (Խոջիկ վանք), 13-րդ դարի ճարտարապետական հուշարձանախումբ Լոռու մարզի Ջիլիզա գյուղում՝ տեղակայված Լալվար լեռան արևմտյան փեշերին։ Վանական համալիրը ներկայում գտնվում է Վրաստանի սահմանապահների վերահսկողության գոտում:

Շրջակայքի հնագույն շինությունների հետքերը թույլ են տալիս ենթադրել, որ այդտեղ է եղել Խորակերտ կամ Խոռակերտ քաղաքը, որի հիմնադրումը Վարդան պատմիչը վերագրում է Հայկի որդի Խոռին։ Քաղաքը 9-րդ դարում Սմբատ Բ թագավորի հրամանով ժառանգել է Աշոտ Ողորմածի որդի Գուրգենը։ Երբեմնի պարսպապատ համալիրից պահպանվել են միջնադարյան եկեղեցին, կիսավեր գավիթը, մատուռների, սեղանատան ավերակները, քանդակազարդ գերեզմանաքարերը։

Վանքի գլխավոր եկեղեցին, համաձայն արևմտյան մուտքի ճակատի արձանագրությանը, կառուցել է Ստեփանոս իշխանը 1251 թ-ին: Ըստ ճարտարապետական ոճական վերլուծության, եկեղեցին հիմնականում 11-րդ դարի կառույց է, որի վերին մասը լրացվել է 1251թ. -ին։ Եկեղեցու ներքին հարդարանքն առանձնանում է իր համեստությամբ, ինչի հետևանքով նրա գմբեթն ավելի շքեղ ու ինքնատիպ է թվում: Իր կառուցվածքով և գեղարվեստական ոճով եկեղեցու գմբեթը եզակի է հայկական և համաշխարհային ճարտարապետության մեջ: Նրա ութանիստ թմբուկը կեսից ցած կազմված է 30 վեցնիստանի սյուներից (բարձրությունը՝ 2մ), որոնք շատ խիտ տեղադրված՝ ստեղծում են նեղլիկ բացվածքների տպավորություն։ Նրանց խարիսխներն ու խոյակները կիպ են իրար։ Գմբեթը հիմնվում է 6 փոխհատվող կամարներից կազմված կառուցվածքային հիմնակմախքին և կենտրոնում ավարտվում շթաքարով ձևավորված ավելի փոքր գմբեթով։ Շնորհիվ այդ ճարտարապետական էլեմենտների, տպավորություն է ստեղծվում, թե գմբեթը ճախրում է երկնքում:

Արտաքուստ 9,6 մ X 14,6 մ չափերի, ուղղանկյուն, արևելքից երկու «հայկական խորշերով» եկեղեցին ներքուստ խաչաձև է՝ երկարած արևմուտք-արևելք առանցքով և չորս անկյուններում ավանդատներով, արևմտյան և հարավային մուտքերով, որոնք վերջանում են կիսակլոր որմնախորշերով: Եկեղեցին կառուցված է տարբեր երանգների դեղնավուն և կարմրավուն սրբատաշ ֆելզիտից: Ի տարբերություն նմանատիպ շինությունների, եկեղեցին ձգված է երկարությամբ, ինչը նրան մոտեցնում է հայկական գմբեթավոր բազիլիկների տիպին: Եկեղեցին երկու մուտք ունի` արևմուտքից և հարավից:

Եկեղեցու ճակատները պարզ են, գրեթե զուրկ հարդարանքից։ Ներսում տեղ-տեղ պահպանվել են սվաղի մնացորդներ։ Գավիթը (13,1 մ X 13,1 մ չափերի) պատկանում է 2 զույգ խաչաձևվող կամարներով ծածկվող տիպին։ Կամարների փոխհատումից առաջացած կենտրոնական քառակուսին ծածկված է եղել ութնիստ բրգաձև ծածկով։ Անցումը քառակուսուց ութանկյունին իրականացված է եռանկյունաձև չորս «կախված» նիստերի միջոցով։ Խաչաձևվող կամարները կազմում են ոչ միայն կառուցվածքային, այլև ողջ ճարտարապետական հորինվածքի հիմքը։

Եկեղեցու գավիթը կառուցվել է 1257թ.: Այն քառակուսի դահլիճ է, որի ծածկը հենված էր 2 զույգ փոխհատվող կամարների կառուցվածքի վրա (քանդվել է 1965թ. երկրաշարժի հետևանքով), որոնց կենտրոնական մասը պսակված է եղել ութանիստ բրգաձև ծածկով: Այդպիսի ծածկը բնորոշ չէր ավանդական հայ ճարտարապետությանը:

Խորակերտի վանքի հյուսիս-արևմտյան մասում պահպանվել են սեղանատան փլատակները, երկու փոքրիկ մատուռներ և տապանաքարեր: Հյուսիսային պատի մոտ կանգնած է մեծ խաչքարը (13-րդ դար): Վանքը շրջապատված էր պարիսպով, որից միայն ավերակներ են մնացել: 1661թ. վանքը վերանորոգվել էր:

Կայծոն կամ Ամանակ, միջնադարյան ամրոց, Մեծ Հայքի Գուգարք նահանգի Ձորափոր գավառում (այժմ՝ Լոռու մարզի Շնող գյուղի տարածքում, Ալավերդի քաղաքից 24 կմ արևելք), Դեբեդ գետի աջափնյա եռանկյունաձև հրվանդանի վրա։

Կայծոն ամրոցը գրավելիս է եղել Շնող գյուղի ներկայիս տարածքի հյուսիս-արևմտյան մասի եռանկյունաձև հրվանդանը, որ տեղի խոսվածքով կոչվում է «Վենձ քարի գլուխ»։ Գյուղի ընդհանուր տարածքի նկատմամբ այն ունի իշխող դիրք։ Ինչպես հայկական մյուս ամրոցների, այնպես էլ Կայծոնի տարածքն աչքի է ընկնում բնական պաշտպանական հուսալի ու նպաստավոր պայմաններով, պարագծով եզերված է բարձր, մեծ մասամբ անմատչելի ժայռերով։ Հրվանդանը հյուսիս-արևմտյան երկարությամբ հարում է Դեբեդի կիրճին, հարավային կողմից Առվի ձորն է՝ փոքրիկ գետակով, իսկ արևելյան կողմից շրջափակված է հեղեղատներից առաջացած ոչ խոր ձորակով։ Իր շրջագծով և բնական պաշտպանական համակարգով Կայծոնը շատ նման է Գառնիի, Անիի, մասամբ նաև Լոռի ամրոցին։

Հոլում Վասակը, որին վերագրվում է նշված ամրոցների շինարարությունը, ապրել է Բագրատունիների շրջանում, եղել է նրանց զորավարն ու թագի հովանավորը։ Նրա նախնիները պատկանել են Կամսարականների տոհմին, որը քաղաքական ասպարեզից մոտ երկու դար հեռանալուց հետո՝ 10-րդ դարի երկրորդ կեսին հայտնվել է Պահլավունի տոհմանունով։ Նշվում է, որ Վասակ Պահլավունին իր հարազատների հետ մասնակից է եղել շատ շինարարությունների. կառուցել է շատ եկեղեցիներ։

Կայծոնը մի շարք բերդերի հետ պատկանել է Բագրատունիների Կյուրիկյան շառավիղներին։ Վարդան պատմիչը հիշատակում է, որ Աշոտ Ողորմածի մահից (977 թվական) հետո նրա կալվածքները բաժանվում են երեք որդիների՝ Սմբատի, Գագիկի և Գուրգենի միջև:

Ամրոցի հիմնական մուտքը գտնվել է արևելյան կողմում, որտեղ տափարակը նեղ պարանոցով միանում է գյուղի ընդհանուր տարածքին։ Ամրոցի հիմնական մուտքի ընտրությունը կատարված է ռազմա-պաշտպանական խնդիրները, նաև բնական պայմանները վարպետորեն հաշվի առնելով, ինչպես Հայաստանի շատ ամրոցներում (Գառնի, Ամբերդ, Անի)։

Ամրոցի ջրամատակարարման խնդիրը լուծվել է Սուրբ Սարգիս բլրի արևելյան կողմի («Խէչի եդի կըռան») ձորում բխող աղբյուրի շնորհիվ։ Աղբյուրը գտնվում է ամրոցից բարձր տեղում, որը հնարավորություն է տալիս բլրի լանջով գցված կավե խողովակներով ջուրը ինքնահոսով հասցնել ամրոց։

Մոտ մեկ տասանամյակ առաջ ամրոցի հարավ-արևմտյան մասում ավտոժանապարհի լայնացման աշխատանքների ժամանակ բացվել է հրվանդանի կողմից դեպի ձորն իջնող թունելի ձևով գաղտնուղի, առանց ամրացման և արհեստական ծածկի (պատահարներից խուսափելու նպատակով այն ներկայումս փակված է)։

Ամրոցը ուշ շրջանում հիշվում է Սանահինի վանքի առաջնորդ Հարություն Տեր-Բարսեղյանցին նվիրվածի հիշատակագրությունում, որ թվագրված է 1834-ով։ Կայծոն ամրոցը առ այսօր ճարտարապետական և հնագիտական հատուկ ուսումնասիրության չի ենթարկվել։

Ամրոցի տարածքում պահպանված հուշարձանները փոքրաթիվ են՝ երկու եկեղեցիներ, խաչքարեր և տապանաքարեր։

Եկեղեցին գտնվում է ամրոցի արևմտյան մասում, հարավային քարափից ընդամենը 6 մ հեռավորության վրա։ Եկեղեցուց պահպանված է պատը և աբսիդի մասը։ Եկեղեցին կառուցված է տեղական բազալտի կոպտատաշ մանր քարերից՝ կապակցված կրաշաղախով։ Ստորին շարքերը և անկյունային մասերը համեմատաբար խոշոր, կիսամաքրատաշ քարերից են, որոնց մեծը մասը ներկայումս հանված է և եկեղեցու հիմքերի հետ կապված են միայն պատի կես հաստությամբ։ Պատերը բարակ են՝ 70-75 սմ։ Ծածկը եղել է կիսագլանաձև թաղից՝ առանց ենթաթաղային կամարների։ Թաղի ստորի շարքի մանացորդներ պահպանվել են հյուսիսային պատի վրա։ Թաղը շարված է եղել երկայնական շարքերով մանր քարերից։ Եկեղեցին եղել է սվաղված. աբսիդի և հյուսիսային պատի վրա ներքուստ կան սվաղի մնացորդներ։ Կտուրի ծածկից ոչինչ չի պահպանվել։ 19-րդ դարի վերջին եկեղեցին ամբողջական ձևով կանգուն է եղել:

Սուրբ Գևորգ եկեղեցին տեղակայված է հրվանդանի կենտրոնական մասում՝ գրեթե երկայնական առանցքի վրա և համեմատաբար լավ է պահպանված։ Պատկանում է երկթեք կտուրով եռանավ դահլիճների տիպին։ Հատակագծում այն ուղղանկյուն է՝ 1633 սմ x 986 սմ չափերով։ Աբսիդը և ավանդատները արևելյան կողմից սահմանափակված են ընդհանուր պատով։ Աղոթասրահը (1085 սմ x 812 սմ) երկու զույգ սյուներով բաժանված է երեք նավերի։ Կենտրոնական նավը կրկնակի անգամ լայն է եզրայիններից։ Եկեղեցին ունի երկու մուտք՝ հարավային և արևմտյան ճակատներից։ Աղոթասրահը լուսավորվում է հարավային ճակատի զույգ և ամրևտյան ճակատի կենտրոնական մեկ պատուհաններից։ Եկեղեցու նավերը, ավանդատները, ծածկված են կիսագլանաձև թաղերով։ Նավերի թաղերի տարածական կոշտությունը մեծացվում է ենթաթաղային զույգ կամարների միջոցով, որոնք թաղի հարթությունից դուրս են գալիս 16 սմ չափով։

Եկեղեցու պատերը ներսից շարված են բազալտե մանր կոպտատաշ, իսկ դրսից՝ խոշոր սրբատաշ քարերով։ Կամարները, որմնակամարները, սյուների միակտոր բները, ինչպես նաև աբսիդի, դռների և պատուհանների եզրերը նույնպես սրբատաշ բազալտից են։ Ճակատային հարթություններ պարզ են՝ առանց դեկորատիվ հնարքների։ Եկեղեցու քիվը պահպանվել է միայն երկայնական ճակատներում. այն դեղնականաչավուն ֆելզիտից է՝ պարզ գոգավոր արմատով։ Հարավային մուտքի առանցքով՝ մուտքից 1 մ բարձրության վրա գտնվող քարի վերին ձախակողմյան անկյունում նշված է եկեղեցու կառուցման տարեթիվը՝ 1893 թվական։

Այգեհատ. Գյուղը հիմնադրվել է 1719 թվականին՝ Շահվերդյաններ տոհմի կողմից, որի տարածքում եղել է հին հեթանոսական բնակատեղի իր հին աղբյուրով, որ կոչվել է Բերդաշեն։

Հին գյուղատեղի ավերակները տարածված են Քոբայրավանքից շուրջ երկու կիլոմետր հյուսիս, պահպանվել են առանձին շինությունների հետքեր, Գողգոթավանք եկեղեցին և մի քանի խաչքար։ Հնագույն վիմագիր արձանագրությունը գրվել է 1211 թվականին, իսկ վերջինը` 1579-ին։

Հին բնակատեղիոմ է գտնվում նաև Սուրբ կիրակի մատուռը խաչքարով, որը կառուցվել է 4-ից 6-րդ դարերում։ Գյուղը հարուստ է պատմամշակությին հուշարձաններով։ Գյուղում 1979 թվականին կառուցվել է 1941-45թթ․ Հայրենական մեծ պատերազմում զոհվածներին նվիրված հուշարձանային համալիրը, որտեղ դրված է նաև Արցախյան պատերազմում զոհվածներին նվիրված հուշաքար, եղեռնի զոհերին նվիրված հուշաքար, ինչպես նաև հարակից տարածքում է թաղված Սիմոն Զավարյանի (ՀՅԴ հիմնադիրներից մեկը) աճյունը։

Ձորիգեղի կամուրջ, գտնվում է Լոռու մարզի Թեղուտ գյուղում, կառուցվել է 17-րդ դարում։

Լոռու մարզի Թեղուտ և Շնող գյուղերը հաշվառվել են որպես մեկ համայնք, գյուղերի շրջակա միջավայրերում կարելիե տեսնել հնագույն և միջնադարյան հուշարձաններ, որոնք ունեն ինքնատիպ և խայտաբղետ անուներ՝ Փիջուտ, Բովեր, Բրագձոր, Բացրել, Կայծոն, Մանստև, Ձորիգեղ, Խռատանոց, Ղարաքոթուկ, Շինու խեչ, Դուքանաձոր։

Ձորիգեղի կամուրջը գտնվում է Թեղուտ գյուղից 3 կմ հյուսիս-արևելք` Գուլաբի կոչվող սարի ստորոտում, Մանստև գետակի աջափնյա անտառապատ հատվածում, ժայռեղեն նեղ ափեր ունեցող վայրում։ Քարե կամուրջը կապում է Մանստևի Սրբավայրը Ձորիգեղ կոչվող հին բնակավայրի հետ։ Կամուրջը միաթռիչք է, ունի 6 մ լայնությամբ կիսաշրջան կամարային բացվածք իսկ երթևեկելի մասը հողածածկ է` 3մ լայնությամբ։ Կամուրջը կառուցված է սրբատաշ բազալտե ոչ խոշոր քարերով։ Կամուրջն այս տեսքով մեզ է հասել 17-րդ դարի վերջնանորոգման շնորհիվ։

Ձորիգեղ. գտնվում է Շնողի գյուղից հարավ` Շնող գետի ձախափնյա բարձրադիր հրվանդանի վրա: Այն միջնադարյան գյուղատեղի է, որտեղ հողային աշխատանքների ժամանակ, տարբեր տարիներին հայտնաբերվել են խեցեղենի բեկորներ, մետաղե իրեր, քանդակազարդ քարաբեկորներ և այլն:

2010-2012 թթ. պեղումների արդյունքում բացվեցին վաղ միջնադարյան, կղմինդրե պատերով փոքր գերեզ­մաններ, մ.թ.ա. 15-14-րդ դարերի սալարկղային դամբարան (խցում առկա էր խոհանոցային լայն բերանով կավանոթ, երկու քրեղան և մեկ թաս) նաև վաղբրոնզեդարյան բնակելի համալիր:

Սուրբ Գեւորգ եկեղեցին կառուցվել է 9-րդ դարում, գտնվում է Բենդիկում (Շամլուղ):

Եկեղեցին բազիլիկ կառույց է: Թե երբ է այն հիմնադրվել՝ անհայտ է: Համենայն դեպս, տարածքում սփռված միջնադարյան խաչքարեր կան: Սամվել Կարապետյանի գնահատմամբ՝ եկեղեցին նախ առաքելադավան է եղել, հիմնավերանորոգվել է մոտավորապես 17-րդ դարում, ավելի ուշ վերափոխվել, դարձել է քաղկեդոնական: Ի դեպ, եռանավ բազիլիկ էր, սակայն մի հետաքրքիր առանձնահատկություն ուներ. նավերը բաժանված էին ոչ թե սյուներով, այլ պատերով: Եվ հյուսիսային նավ կարելի էր մտնել միայն խորանից: Այսինքն՝ հյուսիսային կողմի նավն ընդարձակ ավանդատուն էր:

Շամլուղի վարչական կազմում է գտնվում Ուչքիլիսա կոչվող հնավայրը, որը, ըստ պատմաբան Եղիշե Սահակյանի, համապատասխանում է միջնադարյան հայ պատմիչների և վրաց աղբյուրներում հանդիպող Մանիցգոմ քաղաքին։ Պահպանվել են երեք եկեղեցիների մնացորդներ, որոնցից մեկը բավականին մեծ, ինչը ենթադրել է տալիս, որ բնակավայրը իրոք քաղաք է եղել։Անվանումը գալիս է «Ուչքիլիսա» բնակատեղիի անունից, որը վերջինս ստացել է խորհրդային շրջանում իր թուրք բնակիչների կողմից: Բնակավայրը գտնվել է երեք եկեղեցիների(«ուչ»-երեք, «Քիլիսա»-եկեղեցի) միջատեղիում: Առաջինը կոչվում է (ամեն դեպքում այդպես են մեզ հասել անվանումները) «Բուսածածկ», երկրորդը՝ «Եկեղեցի», երրորդը՝ «Սատանի վանք»: Վերջինս այնքան զորավոր է եղել, որ մահմեդականը, տվյալ դեպքում՝ թուրքը, մոտենալ չի կարողացել և «Շեյթան քիլիսա (Սատանի վանք)» է կոչել:

Ճգնավորի վանք (Ծաթեր), Հայ առաքելական եկեղեցի, որը կառուցվել է 11-12-րդ դարերում։ Գտնվում է Լոռու մարզի Ծաթեր գյուղում, գյուղից 1-կմ հյուսիս, ձորալանջի ուղղաձիգ քարափի տակ։ Ճանապարհը դեպի վանք նեղ արահետով է։

Ուղղանկյուն հատակագծով, կիսաշրջանաձև խորանով, թաղակածածկ ոչ մեծ սրահ ունեցող կառույց է։ Մուտքը արևմուտքից է։ Վանքը լուսավորվում է արևելքից՝ արևմուտքի պատին առկա մեկական նեղ պատուհաններից։ Կառուցված է անմշակ քարերով։ Պատերին ագուցված են խաչքարեր, մուտքի բարավորի քարը հարդարված է խաչաքանդակներով։

Բգավոր եկեղեցին գտնվում է ՀՀ Լոռու մարզի Աքորի գյուղից 3 կմ հյուսիս-արևմուտք՝ Լալվար լեռան թեքադիր լանջին: Այն շրջապատված է ժայռերով և ձորակներով:

Պատմական աղբյուրները որևէ տեղեկություն եկեղեցու կառուցման մասին չեն պարունակում։ Հուշարձանը չունի վիմական արձանագրություններ։ Եկեղեցու գեղարվեստական հարդարանքի որոշ տարրերը նման են նույն ժամանակաշրջանի վրացական եկեղեցիներին, ինչը պայմանավորված է Զաքարյանների շրջանում՝ 12-14-րդ դարերում հայ-վրացական տնտեսական ու մշակութային սերտ կապերով։

Բգավոր եկեղեցին գտնվում է կիսավեր վիճակում, ծածկը չի պահպանվել: Պատկանում է եռանավ թաղածածկ դահլիճների տիպին: Խորանի երկու կողմերում գտնվում են երկհարկ ավանդատները: Քառակուսի աղոթասրահը զույգ կամարաշարերով բաժանված է երեք նավի` միջինը ավելի քան երկու անգամ լայն եզրայիններից:

Եկեղեցին երեք մուտք ունի` հարավից, արևմուտքից և հյուսիսից (ներկայումս փակված է): Եկեղեցու դռներն ու պատուհանները զարդարված են հյուսկեն զարդաքանդակներով և ճարտարապետական տարրերով: Գլխավոր խորանը թույլ լուսավորվում է երեք նեղ պատուհաններից: Պատերի երեսաքարերը և ներսի բոլոր ձևավոր մասերը իրականացված են սրբատաշ բազալտից, իսկ ներսում պատերի հիմնական շարվածքը մանր կոպտատաշ քարերով է:

Բգավոր եկեղեցու ճարտարապետական հորինվածքը հիշեցնում է այս տարածաշրջանում գտնվող 13-րդ դարի Ախթալայի և Քոբայրի հուշարձանները, որը հնարավորություն է տալիս ենթադրել, որ Բգավորը պատկանում է այդ դարաշրջանին:

Հարավարևմտյան կողմի ցածր մասում փռված է հին գյուղատեղը մեծ թվով կացարանների մնացորդներով՝ «բագերով», որից և եկեղեցին ստացել է Բգավոր անվանումը:

Լուսանկարները՝ համացանցից:

Չախալաբերդ (Չըխլաբերդ, Բազաբերդ, Բազկերտ, Չախալաբերդ), բերդ Ջիլիզա գյուղից 2,5 կմ դեպի արևելք՝ Լալվար լեռան հյուսիսային ստորոտի բարձրադիր բլրի վրա։ Տեղակայված է երկու ձորակների միջև՝ հրվանդանաձով լեռնաճյուղի բարձրադիր գագաթին։ Բլուրը, այդ թվում նաև բերդի ողջ տարածքը, ծածկված է թավուտ անտառով։ Արևմտյան կողմից հոսում է Լալվար գետակը։

Բերդի մասին ամենավաղ հիշատակությունը հանդիպում է Վարդան Արևելցու մոտ, որից երևում է, որ Բագրատունյաց Աշոտ Ողորմած թագավորի մահից (977 թվական) հետո Բազաբերդը որպես ժառանգություն անցնում է նրա կրտսեր որդուն՝ Կյուրիկյան թագավորության հիմնադիր Գուրգենին։ Նշանակում է Բազաբերդ -Բազկերտ-Չախալաբերդը 10-րդ դարում արդեն նշանավոր է եղել։ Այն բազմիցս հուսալի ապաստան է ծառայել նաև հետագայում՝ Զաքարյանների ժամանակ։

Պահպանված կառույցներից հատկապես աչքի է ընկնում ներսում բոլորակ հատակագծով սենյակներ ունեցող կիսաշրջանաձև երկու աշտարակներով հզորացված արևմտյան պարիսպը։ Մուտքը բացված է հարավային կողմից։ Արևելյան պարսպին կից առկա են մի քանի քառանկյուն հատակագծով սրահների ավերակներ։ Շինարարությունն իրականացվել է տեղական անմշակ քարով և կրաշաղախով։ 9-րդ դարի մի շարք պատմիչների և 13-րդ դարի պատմիչ Վարդան Արևելցու վկայությունների հիման վրա նշվում է, որ բերդը կառուցել է Հայկ Նահապետի թոռ Բազը։

Բերդի մնացորդներից երևում է, որ այն զբաղեցրել է մոտ 150 х 35 մ չափերով տարածք։ Համեմատաբար լավ պահպանվել է արևմտյան մասում գտնվող միջնաբերդը, որը ուղղանկյունաձև է և զբաղեցնում է մոտ 0,25 հա մակերես։ Շրջապակված է պարսպով, որի մնացորդներն ունեն 10-12 մ բարձրություն և 2-3 մ հաստություն։ Կառուցված են ճեղքած անդեզիտե քարերով, որոնք կապակցված են կրաշաղախով։ Պարագծով նստած են բազալտե ժայռաբեկորների վրա։ Հարավային կողմում (որտեղ՝ տեղանքը պաշտպանական առումով պակաս հուսալի է) պարիսպը անկյուններում ուժեղացված է մեկական ուղղանկյուն աշտարակներով, իսկ միջին մասում՝ երկու կոնաձև բուրգով, որոնք ունեն ընդարձակ ներքին տարածություն։ Դրանք արտաքին պատերում թողնված են պատուհաններ և դիտաճեղքեր։ Մուտքերն երկուսն են՝ արևելյան և արևմտյան կողմերից։ Գլխավորն արևելյանն է՝ կրկնահարկ կամարով (վերին կամարը փոքր-ինչ ետ է ընկած և կրկնակի անգամ լայն է ստորինից․ ըստ երևույթին ծառայել է մուտքը պաշտպանելուն) ։

Սահմանային շերտում լինելու պատճառով Չախալաբերդը հասանելի է միայն հատուկ թույլտվության դեպքում։

Լուսանկարները՝ համացանցից:

Կայան բերդը գտնվում է Հաղպատ և Սանահին գյուղերի միջև, Հաղպատից մոտ 2 կմ արևմուտք, կիրճերով եզերված բարձրադիր հրվանդանի վրա` Հաղպատ գետի և Ժիվանք գետակի միացման վայրում: Այն Հաղպատի Ս. Նշան վանքի ամրոցն է: Կառուցել է Հաղպատի Ս. Նշան վանքի առաջնորդ Հովհաննես եպիսկոպոսը (Իվանե և Զաքարե Զաքարյան իշխանների քրոջ որդին) 1233 թ.` վանքի հարստությունը և միաբանությանը արտաքին վտանգներից պաշտպանելու նկատառումներով: Շինարարական արձանագրությունը պահպանվել է ամրոցի ներսում գտնվող Ս. Աստվածածին (Դսեվանք) եկեղեցու արևմտյան ճակատին, ըստ որի` Հովհաննես եպիսկոպոսը ամրոցի հետ միաժամանակ կառուցել է նաև եկեղեցին: 13-րդ դարի պատմիչ Կիրակոս Գանձակեցին նույնպես հիշատակում է Հովհաննես եպիսկոպոսի կողմից Հաղպատի և Սանահինի միջև բերդի կառուցման մասին: Ուսումնասիրողներից ոմանք այն կարծիքին են, որ Հովհաննես եպիսկոպոսը ոչ թե կառուցել է ամրոց, այլ ավելի վաղ հիմնված բերդը վերակառուցել է: Կայան բերդ (Կայան) է անվանվել ուշ շրջանում և հայտնի է այդ անունով: Երբեմն նույնացրել են Աղստև գետի միջին հոսանքում գտնվող, 10-11րդ դարում Կյուրիկյանների օրոք հիմնադրված Կայան բերդին և վերջինիս վերաբերող գրավոր տեղեկությունները թյուրիմացաբար վերագրել հաղպատամերձ ամրոցին:

Միջնադարյան Հայաստանի ամրոցաշինության ուշագրավ կառույցներից է: Շրջապատված է ավելի քան մեկուկես տասնյակ բուրգ-աշտարակներից կազմված ամուր պարսպապատերով` 120 մ հարավ-հյուսիս ձգվածությամբ: Բաղկացած է երկու հատվածից` հարավային և հյուսիսային: Հարավայինը հյուսիսայինից բաժանված է պարսպապատով: Միմյանց հաղորդակցվում են պարսպի մեջ թողնված կամարակապ դարպասով (ավերված է): Մուտքերը երկուսն են` հարավային և արևմտյան: Գլխավոր մուտքը հարավային կողմում է, որով հրվանդանը կապվում է Հաղպատ գյուղին: Ճանապարհը անցնում է Շերեկի ձորով` Ժիվանք գետակի վրա 13-րդ դարում կառուցված քարակերտ կամրջի վրայով: Ամրոցի ներսում պահպանվել են մեծ թվով շինությունների, ջրավազանների, ջրամատակարարման գծերի մնացորդներ: Ջուրը ամրոց է բերվել Ակներ (հնում`Ոռնակ) գյուղից հարավ գտնվող լեռներից` թրծված կավե խողովակներով: Ամրոցը ավերվել է 1241 թ. մոնղոլ-թաթարական արշավանքների ժամանակ: Այժմ կիսավեր է: Մնացել են բոլորաձև աշտարակներից մի քանիսը, կիսաքանդ պարսպապատերը:

Ս. Աստվածածին եկեղեցին – (Դսեվանք, Դրսեվանք) գտնվում է ամրոցի հարավային հատվածի արևելյան կողմում, բարձունքի վրա: Պատմիչ Առաքել Դավրիժեցին (17-րդ դար) եկեղեցին հիշատակում է «Տես և անց» անունով: Արտաքուստ ուղղանկյուն, ներքուստ խաչաձև հատակագծով գմբեթակիր եկեղեցի է` արևելյան խորանով: Միակ մուտքը արևմտյան կողմում է: Ուշագրավ է մուտքի բարավորը` կազմված երեք առանձին քարերից, որոնցից կենտրոնականը ունի խաչաթևերի նմանվող կտրվածք և հարմարեցված է մյուս երկուսին:

Եկեղեցին գրեթե հիմնահատակ կործանվել է 1668 թ. և 1827 թ. երկրաշարժերից: Քանիցս վերակառուցվել է: Վերջին անգամ վերակառուցել է Մարգար Երզնկյանցը (մահացել է 1835 թ.), որի արձանագիր տապանաքարը գտնվում է եկեղեցու վիմաքարի ներքո: Այժմ կիսավեր է:

Լուսանկարները՝ համացանցից:

Սեդվու վանքը գտնվում է ՀՀ Լոռու մարզի Կաճաճկուտ գյուղից մոտ 3 կմ հարավ՝ Աքորի-Կաճաճկուտ ճանապարհից ցածր, Սեդվու գեղատեսիլ ձորում: Վանքից պահպանվել են Սուրբ Նշան եկեղեցին՝ կից մատուռով, օժանդակ շինությունների, պարսպապատերի մնացորդներ, խաչքարեր: վանքը թվագրվում է 12-13-րդ դդ:

Վանքի տարածքը շրջափակված է եղել անկանոն եզրագիծ ունեցող պարսպով, որի մնացորդները խոշոր անմշակ գետաքարերից ու անդեզիտից են, առանց շաղախի:

Լուսանկարները՝ համացանցից:

Հաղպատավանքից դեպի արևելք` Սուրբ Լույս (Սբլիս) բլրի լանջին է գտնվում Կուսանաց անապատը` Սուրբ Տիրամոր եկեղեցով: Կառուցման ժամանակը հայտնի չէ: Ճարտարապետական հետաքրքիր լուծումներով այս կառույցը արտաքին տեսքով ուղղանկյուն, ներքին լուծմամբ խաչաձև հատակագիծ ունեցող գմբեթավոր փոքր եկեղեցի է:

Գմբեթը հենվում է խաչաթևերի միացման անկյունների հետ համատեղված որմնամույթերից ելնող կիսաշրջանագծային կամարների վրա: Սրածայր վեղարով պսակված, բարձր, ութանիստ (ներքուստ` կլոր) թմբուկը հարդարված է անկյունների զույգ որմնասյուներից բարձրացող եռակենտրոն որմնակամարներով: Եկեղեցու հարավային կողմում՝ պատվանդանների վրա, կողք-կողքի շարված են երեք խոշոր, նրբաքանդակ խաչքարեր:

Մուտքն արևմուտքից է, ունի հարուստ և արտահայտիչ եզրակալ` բարավորի մասում մշակված կիսաշրջանաձև դասավորված շթաքարե ուշագրավ մոտիվով: Պատերը ներքուստ եղել են սվաղված, մնացորդների վրա նկատելի են որմնանկարների հետքեր:

Ընդհանուր հորինվածքով, համաչափություններով, գեղարվեստական հարդարման տվյալներով այն բնորոշ է միջնադարին: Ինչպես երևում է մուտքի բարավորի արձանագրությունից՝ եկեղեցին նորոգվել է 1676 թ. Եկուլանց Զալի և իր կնոջ ջանքերով: 1983 թ. ամբողջությամբ սալապատվել են եկեղեցու կտուրը, աղոթասրահի հատակը, փոխարինվել են պատերի քայքայված երեսաքարերը: Եկեղեցու հարավային կողմում՝ պատվանդանների վրա, կողք-կողքի շարված են երեք խոշոր, նրբաքանդակ խաչքարեր: Շուրջը տարածվում է միջնադարյան գերեզմանոց: 19-րդ դարի սկզբին պահպանված են եղել անապատի տարածքը շրջափակող կիսավեր պարիսպը, կիսաքանդ ճգնախցեր և ջրագծերի թրծած կավե գունգերի (խողովակների) մնացորդները (ջուրը բերվել է Աղթանց փոս վայրից):

Եկեղեցու շուրջ տարածված է միջնադարյան գերեզմանոցը։ Հայտնի է, որ մինչև 19-րդ դարի սկզբը դեռևս պահպանված էր տարածքը շրջափակող կիսավեր պարիսպը։

Լուսանկարները՝ համացանցից:

Գտնվում է Սանահինի վանքի արևմտյան կողմում, բարձրադիր տեղում` Թվագրվում է 12-րդ դարի վերջ 13-րդ դարի սկիզբ:

Լուսանկարները՝ համացանցից:

Մեծ Այրում գյուղի հյուսիս-արեւմուտքում Նահատակի վանական համալիրն է, որը կառուցվել է 1621 թվականին։ Ավանդության համաձայն՝ ի սկզբանե այնտեղ ամփոփված են եղել Վարդան Մամիկոնյանի դստեր՝ Սուրբ Շուշանիկ-Վարդենու մասունքները, որոնք Ճոճկան գյուղի Ջոջը նվիրել է թիֆլիսահայ համայնքին։ Վերջիններս այդ մասունքների վրա Թիֆլիսում հիմնել են Սուրբ Շուշանիկ-Վարդենի եկեղեցին։

Նահատակի վանքի տարածքում առկա են քանդված շինություններ, ջրհոր (կամ հնձան), այստեղ երբեւէ պեղումներ չեն իրականացվել, սակայն վանքի բակում կա պահպանված դժվարընթեռնելի արձանագրությամբ տապանաքար՝ «Տեր Սարգիս քահանա», որն ըստ ամենայնի՝ վերջինիս գերեզմանն է հանդիսանում։

Հնավայրին մոտեցող ճանապարհը պիտանի է ամենագնաց մեքենաների ու քայլարշավորդների համար, ձգվում է 3-4 կմ, Մեծ Այրում-Ճոճկան համայնքային ճանապարհից։

Լուսանկարները՝ համացանցից:

Քոբայր վանական համալիրը գտնվում է Դեբեդի ժայռեղեն կիրճի բարձրադիր դարավանդի վրա: Թեք և անսովոր տեղանքի շնորհիվ (ինչպես՝ Հոռոմայրում, Բարձրաքաշում և այլն) վանական համալիրը ձեռք է բերել անառիկ դիրք: Սրբավայրի կառույցներն ունեն իրենց ճարտարապետական ուրույն ոճը` հարմարեցված բնական բարդ տեղանքին: Դեռ վաղ ժամանակներից բարձրադիր և անառիկ վայրերը ընտրվել են որպես սրբատեղիներ, ինչպես նաև կառուցվել են պաշտպանական դիտակետ-ամրոցատեղիներ: Քոբեր վանական համալիրը հայ ճարտարապետական մտքի նշանավոր գործերից է: Մասամբ պահպանվել են համալիրի երեք եկեղեցիները, զանգակատուն-տապանատունը, սեղանատունը, մատուռների, խաչքարերի և բերդապարսպի մնացորդները:

Կառույցների պատերը հիմնականում սրբատաշ են, տեղ-տեղ հանդիպում ենք նաև բազալտե խոշոր կիսամշակ քարերի, որոնք միմյանց հետ կապակցված են ամրակուռ կրաշաղախով: Գլխավոր եկեղեցու հիմքում առկա է կիկլոպյան կառույցներին հատուկ շարվածք, վերին շերտում այն վեր է ածվում մի մեծ հարթակի (այժմ ընթանում են հարթակի փլուզված հատվածի վերականգնման աշխատանքներ), որի վրա կառուցված է համալիրի գլխավոր կառույցը Ս. Աստվածածին եկեղեցին: Եկեղեցին աչքի է ընկնում իր շքեղությամբ ու ինքնատիպ որմնանկարներով, որոնք վերանորոգվել ու նկարազարդվել են ավելի ուշ շրջանում (վերջերս կատարվել են նաև որմնանկարների պահպանման ու ամրակայման աշխատանքներ): Գլխավոր եկեղեցու ճակատային մասում նկատելի է հյուսկենազարդ խաչ:

Ռազմավարական նշանակություն ունեցող հենակետից բացի Քոբերը եղել է հոգևոր, մշակութային ու գիտակրթական հայտնի կենտրոն: Այստեղ իրենց գործունեությունն են ծավալել հոգևոր հայրեր Հովհան Իմաստասեր Օձնեցի հայրապետը, Դիոսկրոս Սանահնեցին, Կիրակոս Գանձակեցին, Սամվել Անեցին, Գրիգոր Տուտեորդին, Դավիթ և Սամվել Քոբայրեցիները, Հակոբ, Անանիա, Հովհաննես Սանահնեցիները, Գրիգոր Մագիստրոսը և այլք:

Տարածքը եզրագծող ժայռերում առկա են անմատչելի խորշեր, պատսպարաններ ու քարանձավներ, որոնց մի մասը ամրացված են եղել որմնաշարերով և ծառայել որպես ճգնատեղիներ: Հուշարձանախմբի հարևանությամբ, հատկապես իր մեծությամբ ու տեղանքի բարդ պայմաններով, աչքի է ընկնում «Սղնախ» կոչվող հսկա քարանձավը, որտեղից հոսող ջրերն հիասքանչ տեսք են հաղորդում բնապատկերին:

Քոբերում են ամփոփված Զաքարյանների տոհմի Զաքարեի որդի Շահնշահի, Գեորգիի, «Մխարգրձելի» (երկայնաբազուկ) և հոգևոր ու աշխարհիկ այլ նշանավոր գործիչների շիրիմները:

Տեղանքի աշխարհագրական բարդ դիրքի պատճառով հուշարձանախումբ կարելի է այցելել Այգեհատ գյուղից՝ ոտքով, առկա են գծանշումեր, տեւողությունը՝ մոտ 25-30 րոպե: 

Լուսանկարները՝ համացանցից:

Մանստևի վանքը գտնվում է Թեղուտ գյուղից 3 կմ հյուսիս-արևելք (Գուլաբի կոչվող սարի ստորոտում), նույնանուն` Մանստև գետակի աջափնյա անտառապատ մասում, Ձորիգեղ կոչվող հին բնակավայրի հետ կապվել է Մանստև գետակի վրա կառուցված քարե կամուրջով (ցավոք այն ևս՝ կիսով չափ փլուզված է…):

Մանստևի վանքը մեզ էր հասել կիսավեր վիճակում, կացարանների, պարսպի և մի քանի գերեզմանների մնացորդների հետ միասին:

Եկեղեցին երկլանջ կտուրով միանավ թաղակապ դահլիճ է` 5.6 x 4.8 մ չափերով, արևելյան մասում ավարտվում է կիսաշրջանաձև խորանով, որի երկու կողմերում կան ¾ շրջանաձև կտրվածքի պատուհաններ: Մուտքերը երեքն են՝ հյուսիսային, հարավային և արևմտյան կողմերից:

Ծածկված է կիսագլանաձև թաղով, որը միջին մասում ուժեղացված է ուղղանկյուն կտրվածքի որմնամույթերից բարձրացող թաղակիր կամարով: Հարավային և հյուսիսային պատերի երկարությամբ արված են 4-ական որմնակամարներ, որոնց կրունկները հենվում են պահունակ-իմպոստների վրա (բացի միջնամասից, որտեղ հենարան են ծառայում որմնամույթերը:

Արտաքին տեսքում աչքի են ընկնում վերասլաց ճակտոնապատերը, որոնց գագաթին, որպես պահպանիչ խորհրդանշաններ, եղել են խոյի գլուխ պատկերող քանդակներ: Երեսապատի և ձևավոր մասերի քարերը, ինչպես նաև ծածկասալերն ամբողջովին հանվել են…

Հուշարձանն աչքի է ընկնում քարի մշակման և կառուցողական բարձր հատկանիշներով, երկայնական պատերի որմնանկամարների յուրօրինակ հնարքով:

Եկեղեցու կառուցման ոճը բնորոշ է միջնադարյան համանման կառույցներին:

Մանստևի վանքի վերաբերյալ պատմական տեղեկություններ կամ գրավոր հիշատակություններ հայտնի չեն։ Եկեղեցին կառուցման ոճով հարազատ է քաղկեդոնական դավանանքի եկեղեցիներին, որը հիմք է տալիս այն թվագրելու 13-րդ դարի։

Լուսանկարները՝ համացանցից:

Կոշաբերդ ամրոցը գտնվում է Լոռու մարզում՝ Ալավերդի և Մադան բնակավայրերի մոտ: Այն տեղակայված է Վիրահայոց լեռներում՝ համանուն լեռան վրա: Կոշաբերդից հրաշալի տեսարան է բացվում դեպի Դեբեդի կիրճ, Հաղպատ, Ակներ գյուղերն ու Ալավերդի քաղաքը։

Կոշաբերդի մասին ոչ մի վկայություն, արձանագրություն կամ հիշատակություն չի պահպանվել։ Միայն հայտնի է, որ այն միջնադարյան կառույց է, որը թվագրում են 10-13 դդ. ։ Հուշարձանագետ Ս. Կարապետյանի խոսքով, Կոշաբերդը Ալավերդի բնակավայրի հետ միասին պատկանել է Կյուրիկյան Բագրատունիներին։

Նշվում է, որ այդ ժամանակաշրջանում Լոռվա տարածքում իշխող Դավիթ Անհողինը (989-1048թթ.) կառուցել էր 20 բերդ-ամրոցներ, և մասնագետները կարծում են, որ Կոշաբերդը այդ 20 ամրոցներից մեկն է եղել:

Կոշաբերդը՝ Աղջկա բերդի, Աշոտ Երկաթի ամրոցի հետ միասին համարվել է հայկական հզոր բերդերից մեկը՝ իշխող դիրք ունենալով Դեբեդի կիրճի վրա: Բերդի պարիսպների զգալի մասը պահպանված է և, չնայած ավերված վիճակին, կարելի է նկատել նաև աշտարակների հետքերը: Վերջիններս համատեղված են եղել ներքին կառուցում ունեցող պահակակետերի հետ:

Քանի որ Կոշաբերդ ամրոցից բացվում է հիանալի՝ լայն հորիզոն ունեցող տեսարան, մասնագետները կարծում են, որ այն միանշանակ եղել է ռազմական նշանակության պաշտպանական բերդ: Այդ մասին է վկայում նաև բերդի տեղադրությունը: Գտնվելով բարձր ժայռի վրա, բերդը, բացի պարիսպներից, ուներ նաև հիանալի բնական պաշտպանություն:

Կատարված փոքրածավալ ուսումնասիրություններից ենթադրվում է, որ բերդը առաջին հերթին ապաստան է եղել զինված ուժերի համար:

Դրա մասին են վկայում բերդի ծավալներն ու կառուցողական առանձնահատկությունները: Բացի այդ, բերդի տարածքում պահպանվել են Կոշաբերդ գյուղատեղիի (10-17-րդ դդ.), գերեզմանոցի (10-13-րդ դդ.), մատուռի (10-13-րդ դդ.) քարայր-կացարանի (13-18- րդ դդ.), եկեղեցու (18-րդ դ.) ավերակներն ու պարսպապատի որոշ հատվածները:

Որոշ վրաց պատմիչներ վկայում են պատմական իրադարձությունների մասին, որոնք կատարվում էին Մադան գյուղի շրջակայքում, և իրենց աշխատություններում անդրադառնում և նշում մի ամրոցի հզորության մասին, որի շնորհիվ վրաց արքանները մշտապես խուսափել են ընդլայնել իրենց հարձակումները: Այդ ամրոցը վրաց պատմիչները կոչում են Մադանի բերդ: Ստացվում է, որ ամենայն հավանականությամբ խոսքը հայերի մեջ Կոշաբերդ անունով պահպանված ամրոցի մասին է, քանի որ Մադան բնակատեղիի մոտակայքում այլ բերդ կամ ամրոց չի եղել:

12-13-րդ դար, «Սուրբ Աստվածածին» (նաև սբ. Նշան) ուղղանկյուն հատակագծով, կիսաշրջան խորանով, թաղակապ երկթեք ծածկով փոքր կառույց է՝ հյուսիսից բացվող մուտքով։ Գտնվում է Ծաթեր գյուղի հարավային եզրին։ Հյուսիսային կողմում զանգակատունն է, որը խորհրդային իշխանության տարիներին օգտագործվել է որպես տրանսֆորմատորային կայան։ Բազմաթիվ խաչքարեր ագուցված են եկեղեցու և զանգակատան պատերին։ Եկեղեցու բլրալանջին միջնադարյան գերեզմանոցն է։

Սուրբ Երրորդություն, վանք, որը գտնվում է Հայաստանի Լոռու մարզի Ախթալա քաղաքի հյուսիս-արևելյան մասում, Ախթալայի վանքից 0,5 կմ հյուսիս-արևելք, Հանքերի ջուր վտակի ձախ ափին՝ ձորալանջին։ Ընգրկված է Ախթալա գյուղի պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ցանկում (պետական ցուցիչ՝ 7.5.1/14):

Պատմական աղբյուրները ոչ մի հիշատակություն չեն պարունակում վանական համալիրի մասին։ Միակ հիշատակությունը եկեղեցիների ներսում եղած խաչքարի վրա փորագրված վրացերեն արձանագրությունն է, որը հայերեն թարգմանված նշանակում է «Տեր Աստված, ողորմի սրա կառուցողներ Գևորգին և Սիմոնին»։

Արձանագրությունը փորագրված է խաչքարի վրա, սակայն վերաբերում է վանքի կառուցմանը, քանի որ խաչքարի կառուցման մասին փորագրություններում սովորաբար նշվում է «կանգնեցրի», ոչ թե «կառուցեցի»։

Բաղկացած է երկու եկեղեցուց և երկու մատուռից, կից կան մի քանի տապանաքարեր։ Կառուցվել է 13-րդ դարի երկրորդ քառորդում։

Եկեղեցիները կից են իրար՝ միմյանցից բաժանվում են մի ընդհանուր միջնորմով և կապակցված են միջնապատի մեջ եղած կամարակապ մի բացվածքով: Երկու եկեղեցիներն էլ ունեն երկարաձիգ ուղիղ քականկյունի հատակագիծ, թաղակապ ծածկ և մեկական մուտք՝ արևմտյան կողմից:

Եկեղեցիներն արևմտյան կողմից ունեն ընդհանուր սրահ՝ դրանց արևմտյան պատերի ամբողջ երկարությամբ:

Երկու եկեղեցիներն ու սրահը շարված են կապտագույն ծակոտկավոր բազալտի մաքուր տաշված քարերով՝ կրաշաղախի միացությամբ։

Թե՛ եկեղեցիները և թե՛ սրահը սալահատակված են եղել, տանիքները պատած են եղել սալաքարերով։ Եկեղեցիները կանգուն վիճակում են՝ քայքայված է սալահատակի մեծ մասը, թափված են տանիքների բոլոր սալաքարերը, քայքայված է ծածկի երեսի շերտը, թափված է ենքիվերի մի մասը, մասամբ քանդված է պատերի վերի քարաշարքը։

Խուճապի վանք, 13-րդ դարի հայկական ճարտարապետական հուշարձան է պատմական Գուգարքի Բողնոփոր գավառում, այժմ Հայաստանի Լոռու մարզի Ջիլիզա գյուղի մոտակայքում։ 9-10 դարերում կառուցվել է համալիրի ամենահին եկեղեցին, որը միանավ բազիլիկ կառույց է և հիմնադրման առաջին տարիներին գործել է որպես հայադավան մենաստան, իսկ 13-րդ դարում՝ Զաքարյանների տիրապետության շրջանում վերածվել է քաղկեդոնի վանքի։ Վանքը կառուցված է ֆելզիտային տուֆի սրբատաշ քարից։ Զույգ մույթով գմբեթավոր հորինվածք է։ Մույթերը միակտուր քարից են, ութանիստ։ Խոր նախաբեմով աբսիդն ունի եռանկյունաձև խորշերով մշակված, արևելյան ճակատում բացվող երեք լուսամուտ։ Մուտքերը երեքն են՝ արևմուտքից, հյուսիսից և հարավից։ Գմբեթի 12 նիստանի կամարաշարով զարդարված բարձրադիր թմբուկի յուրաքանչյուր նիստում նեղ և բարձր լուսամուտ է։ Եկեղեցու արևմտյան ճակատի ողջ երկարությամբ կից է սրահ գավիթը։ Հուշարձանը ունի դեկորատիվ հարուստ հարդարանք։

Քանզի վանքը գտնվում է հայ-վրացական սահմանային անցակետի մոտակայքում, այցելության համար անհրաժեշտ է ունենալ հատուկ թույլտվություն:

Շնող համայնքի Սուրբ Սարգիս եկեղեցին կառուցվել է 1894թ. -ին և չնայած տասնամյակներ շարունակ չի գործել, եղել և մնում է սիրված սրբավայր Շնող համայնքում: Եկեղեցին իր ճարտարապետական հորինվածքով եռանավ բազիլիկաձև է: Տեղացիները պատմում են, որ խորհրդային տարիներին այն ծառայել է որպես ցորենի պահեստ և ժամանակի ընթացքում ավերվել է: 1998թ.-ին նախաձեռնությամբ Հենրիկ և Հայկազ Քոչինյանների եկեղեցին մասամբ վերականգնվել է: Եկեղեցին վերաօծվել է 2017 թվականի դեկտեմբերի 16-ին:

Սուրբ Հովհաննես կամ Հովհան Օձնեցու վանք (կառուցվել է 8-17-րդ դարերում), որը հայտնի է նաև Սրբանեսի վանք անունով, գտնվում է Հայաստանի Լոռու մարզում, Արդվի գյուղի հյուսիսարևմտյան եզրին։ Բաղկացած է միմյանց կից երկու թաղածածկ եկեղեցիներից, զանգակատնից, վանական շինություններից։ Հյուսիսային եկեղեցու բեմի առջև Հովհաննես Գ Օձնեցու խոշոր տապանաքարն է։ 13-րդ դարում եկեղեցու արևմտյան ճակատին կամարակապ մեծ բացվածքով սրահ են կցել։ 17-րդ դարում եկեղեցիներից հարավ կառուցել են առանձին կանգնած, խորանարդաձև ստորին ծավալով և վեցասյուն ռոտոնդայով զանգակատուն։ Վանքի պարսպապատ տարածքում գտնվում են խցերի և տնտեսական շենքերի ավերակները, համալիրից արևմուտք միջնադարյան գերեզմանոցն է՝ գեղաքանդակ խաչքարերով։

Սրբանեսի վանքը շրջապատված է անկանոն ոչ բարձր պարսպապատով։ Արևմտյան մասում է գտնվում միջնադարյան գերեզմանոցը՝ բազմաթիվ ուշագրավ խաչքարերով և տապանաքարերով։ 19-րդ դարում վանքը վերանորոգել է Ստեփանոս Տարինյանը, իսկ 1902 թ.՝ Մելիքսեթ Քալանթարյանը։

Սրբանեսի վանքը հայտնի է նրանով, որ այստեղ է թաղված Հայոց 34-րդ կաթողիկոս Հովհաննես Օձնեցին (Կաթողիկոս 717-728 թթ) ։ Մեծ աստվածաբան, օրենսգետ, մտածող և բարենորոգիչ Օձնեցին մահից հետո դասվել է սրբերի շարքը, որպես Սուրբ Հովհաննես Իմաստասեր։ Նա բազմաթիվ շարականների և աստվածաբանական աշխատությունների հեղինակ է։ Օձնեցու կարևորագույն գործերից է «Կանոնագիրք Հայոց»՝ Հայաստանի եկեղեցական իրավունքի առաջին հավաքածուն։

Այստեղ է նկարահանվել հայտնի հայ ռեժիսոր՝ Ս. Փարաջանովի «Նռան գույնը» ֆիլմը։

Կարմիր վանքը կամ Քալանթարյանց վանքը (10-11-րդ դար) գտնվում է ՀՀ Լոռու մարզի Ալավերդի համայնքի Արդվի գյուղում՝ գյուղ մտնող ճամփեզրի ձախակողմյան, բարձրադիր փոքր հարթակի վրա: Եկեղեցու շրջակայքում տարածվում է հնագույն գերեզմանոցը: Կարմիր վանքի հարևանությամբ է գտնվում նաև վաղ միջնադարյան շրջանի մի քառակող կոթող (բարձ.` 2,2 մ), որը հորինվածքային որոշ նմանություններ ունի Դսեղի քառակող կոթողի հետ:

Եկեղեցին երկլանջ կտուրով միանավ ոչ մեծ դահլիճ է՝ միակ մուտքը հարավից է։ Մեր օրեր են հասել տեխնիկապես վտանգված վիճակում։ Ծածկը չի պահպանվել, իսկ դեռևս կանգուն մնացած որմնապատերը կիսախարխուլ վիճակում են։ Կիսագլանաձև թաղը միջնամասում ուժեղացված է որմնասյուներից բարձրացող թաղակիր կամարներով։ Գմբեթարդը կիսաշրջանաձև խորանից սահմանազատված է գոտիով, որը շարունակվում է նաև երկայնական պատերի վրա։ Կառուցված է դեղնակարմրավուն ֆելզիտի սրբատաշ խոշոր քարերով, որի համար էլ, ստացել է «Կարմիր վանք» անունը։ Կառույցն աչքի է ընկնում շարվածքի և քարի մշակման բարձր որակով։ Կառուցման ժամանակը որոշակիացնող տվյալներ չկան։ Սակայն, եկեղեցու շրջակայքի հնագույն տապանաքարերը և ոչ հեռու գտնվող քառակող կոթողի առկայությունը հուշում է, որ վանքը կառուցվել է վաղ միջնադարում:

Ըստ ավանդության, լեզգիները կոտորում են այս վանքում ապաստան գտած գյուղացիներից շատերին, որոնց արյունը առվի նման դուրս է հոսում վանքի միջից և ներկում շրջապատը։ Դրա համար էլ վանքը ստանում է Կարմիր վանք անունը։

Մեծ Այրում գյուղի հյուսիս-արևմուտքում է գտնվում Նահատակ վանական համալիրը, որը կառուցվել է 1621 թվականին։ Ավանդության համաձայն՝ ի սկզբանե այնտեղ ամփոփված են եղել Վարդան Մամիկոնյանի դստեր՝ Սուրբ Շուշանիկ-Վարդենու մասունքները, որոնք Ճոճկան գյուղի Ջոջը նվիրել է թիֆլիսահայ համայնքին։ Վերջիններս այդ մասունքների վրա Թիֆլիսում հիմնել են Սուրբ Շուշանիկ-Վարդենի եկեղեցին, որն այսօր արդեն խլված է հայերից և պատկանում է Վրաց Ուղղափառ եկեղեցուն։ Մասունքների տեղափոխման ժամանակի վերաբերյալ ստույգ տեղեկություններ այսօր չկան։

Նահատակի վանքի տարածքում առկա են քանդված շինություններ, ջրհոր (կամ հնձան), այստեղ երբևէ պեղումներ չեն իրականացվել, սակայն վանքի բակում կա պահպանված դժվարընթեռնելի արձանագրությամբ տապանաքար՝ «Տեր Սարգիս քահանա», որն ըստ ամենայնի՝ վերջինիս գերեզմանն է հանդիսանում։ Այսօր վանքը կիսաքանդ վիճակում է և հատուկ ուշադրության կարիք ունի։ Եկեղեցու երկու կառույցների միջև աճող ծառը մեծացել և սպառնում է քանդել եկեղեցին։

Ուխտատեղին երկար ժամանակ անհայտ ու անխնամ է եղել եւ միայն վերջերս է ընդգրկվել եկեղեցական ու մշակութային կառույցների հոգածության ցանկում, կատարվել են որոշակի աշխատանքներ:

Հնավայրին մոտեցող ճանապարհը պիտանի է ամենագնաց մեքենաների ու քայլարշավորդների համար, ձգվում է 3-4 կմ /Մեծ Այրում-Ճոճկան/ համայնքային ճանապարհից։

Ծիրանավոր-Ծաղկավանք եկեղեցի, (5-րդ դար), գտնվում է Լոռու մարզի Օձուն գյուղի արևելյան մասում]` Դեբեդի կիրճի վրա կախված ժայռերից մեկի գլխին։

Սրահավոր միանավ դահլիճ է` 12,0×8,2 մ արտաքին ընդհանուր չափերով։ Մեզ է հասել կիսավեր վիճակում. պահպանված են արևելյան և հյուսիսային պատերը, մասամբ նաև՝ արտաքին սյունասրահը։ Աղոթասրահն ունի արևելք-արևմուտք շեշտված ձգվածություն։ Ծածկված է եղել կիսագլանաձև թաղով, առանց թաղակիր կամարների։ Խորանը ինչպես հատակագծում, այնպես էլ գմբեթարդի մասում պայտաձև է։ Պահպանված տվյալներից երևում է, որ սյունասրահը նախապես ունեցել է կամարակապ երեք բացվածք, փայտաշեն միաթեք ծածկ և արևելյան կողմում ավարտվել է բաց խորանով։ Կամարները հենվել են պարզ խոյակներով պսակված, ուղղանկյուն կտրվածքի սյուների վրա։ Հետագայում` հավանաբար 12-13-րդ դարերում սյունասրահը ենթարկվել է վերակառուցման. մեծացվել է նրա բարձրությունը, փակվել է արևելյան կամարի բացվածքը, ավելացվել է լայնական պատ` բաց խորանը ներառելով քառակուսի հատակագծով սենյակի մեջ։ Հուշարձանն ունի ժամանակին բնորոշ ճարտարապետական զուսպ ձև, գեղարվեստական արտահայտչամիջոցների ժլատ կիրառություն։ Կառուցված է տեղական մուգ կապտավուն բազալտի մաքրատաշ ոչ խոշոր քարերով։ Կամարները, ինչպես նաև սրահի վերակառուցված մասերն դեղնականաչավուն ֆելզիտից են։

Ըստ ավանդության` եկեղեցին Ծաղկավանք անունն ստացել է մանկական ծաղիկ հիվանդությունը բուժելու զորության համար։ Կառույցի երկրորդ` Ծիրանավոր անունն էլ կապված է ծիրանազգեստ Մարիամի պաշտամունքի հետ։

Ենթադրվում է, որ մատուռը կառուցվել է 958 թվականին: Ցավոք սրտի, ներկայումս այն գտնվում է ավերակ վիճակում:

ԱՐԱՄՅԱՆՑԻ ԴՂՅԱԿ

19-րդ դարի մեծահարուստ նավթարդյունահանող, հայտնի բարերար եւ հասարակական գործիչ Միքայել Արամյանցը Շվեյցարիայում ճամփորդելիս մի գեղեցիկ դղյակ է տեսնում եւ այնքան է հավանում, որ վերադառնալով Թիֆլիս` նշանավոր ճարտարապետ Բուզողլուն ուղարկում է Եվրոպա այդ կալվածքը տեսնելու եւ նախագծելու դրա նմանակը: 1898 թվականին Բարաթովից գնած Ախթալայում գտնվող հողամասում Արամյանցը կառուցում է շվեյցարական ոճով հոյակերտ դղյակը:

Հենց այստեղ՝ Արամյանցի դղյակում է եղել Հայաստանում առաջին թենիսի կոռտը, իսկ Ցարական Ռուսաստանի օրոք այն Լոռվա ձորում էլեկտրական լուսավորությամբ լուսավորվող միակ շինությունն էր: Արամյանցը սիրում էր դղյակում իր շուրջը հավաքել ժամանակի անվանի, նշանավոր մշակութային գործիչներին: Հաճախ էր կազմակերպում գրական, մշակութային երեկոներ:

Այստեղ տարբեր ժամանակներ հանգստացել են Հովհաննես Թումանյանը, Հայրիկ Խրիմյան Կաթողիկոսը, նշանավոր օպերային երգիչ Շալյապինը, թատերական ռեժիսոր Մեյերխոլդը, լիտվացի բանաստեղծ Մեժելայտիսը և այլք։

Միքայել Արամյանցի դղյակում է ընդունվել Հայաստանի առաջին Հանրապետության մասին հռչակագիրը։

Արամյանցի դղյակն իր նշանակությամբ, որպես առողջարանային կենտրոն, եզակի է: Կառավարության 2016 թվականի դեկտեմբերի 15-ի որոշմամբ ( https://www.e-gov.am/gov-decrees/item/28139/ ) Արամյանցի դղյակն ընդգրկվել է պատմության եւ մշակույթի անշարժ հուշարձանների պետական ցանկում եւ ստացել պատմամշակութային հուշարձանի կարգավիճակ: